Z psychologią sportu nieodłącznie związany jest trening mentalny. Pewnie nie raz czytając o psychologii sportu, czy też słuchając wykładów właśnie z tej tematyki zetknąłeś się z określeniem trening mentalny. Samych psychologów sportu często też określa się trenerami mentalnymi. Czym więc jest ten sławny trening mentalny? Co kryje się pod tym terminem?
Trening mentalny, czy też czasem nazywany psychologicznym, to zbiór metod i ćwiczeń (technik) psychologicznych, które przez systematyczne i długotrwałe oddziaływanie prowadzą do wzrostu kontroli zachowania i emocji, podniesienia poziomu wielu cech psychicznych (np. koncentracji uwagi) oraz do zwiększenia odporności (wytrzymałości) psychicznej w obliczu stresu (Nowicki, 1991). Taki trening powinien dawać zawodnikowi i trenerowi porządnego KOPa, a więc przede wszystkim ulepszać jego koncentrację i opanowanie emocji, oraz wzmacniać pewność siebie (Nowicki, 2010). Co ważne, tak jak każdy trening, przygotowanie psychiczne musi być prowadzone systematycznie, i to w kontrolowany sposób. Wiąże się to z koniecznością opracowywania i realizowania długoterminowych planów treningowych i weryfikacji ich skuteczności, z możliwością modyfikowania w trakcie. Praca nad sferą mentalną nie może być pojedynczym spotkaniem, czy sporadycznym działaniem. Trening mentalny wymaga systematyczności i długotrwałej pracy. Widoczne efekty tak prowadzonego, ukierunkowanego treningu są widoczne najwcześniej po 3 miesiącach, a często wręcz dopiero po półrocznej pracy.
Trening mentalny nigdy jednak nie może zastąpić treningu sportowego. Powinien on stanowić jego integralną część łącznie z treningiem technicznym i taktycznym, oraz motorycznym. Konkretne umiejętności mentalne powinny na początku być ćwiczone jako odrębna jednostka treningowe, po to by następnie opanowane umiejętności włączać w trening sportowy i w start podczas zawodów. Począwszy od roku 1985, kiedy to Komitet Olimpijski Stanów Zjednoczonych po raz pierwszy zatrudnił na pełny etat psychologa sportu, przygotowanie mentalne weszło na stałe jako jeden z elementów przygotowań do startu w zawodach w takich krajach jak USA, Kanada, Niemcy, Wielka Brytania, Rosja, Szwecja, a także i Polska (Carr, 2006; Graczyk, 2012; Nowicki, 2010). Co ważniejsze, daje to realne przełożenie na odnoszone sukcesy – z badań nad olimpijczykami wynika, że ci, którzy odnoszą zdecydowanie lepsze wyniki, spędzają przeciętnie więcej czasu na treningu mentalnym niż zawodnicy odnoszący sukcesy tylko sporadycznie (Gould, Flett, Bean, 2009).
Dlaczego trening mentalny jest skuteczny? Naszym zadaniem, a więc zadaniem psychologów sportu jest pomoc zawodnikom (i nie tylko), aby byli w stanie rozwinąć w pełni swój potencjał sportowy. Aby podczas zawodów, potrafili zaprezentować pełnię swoich umiejętności sportowych. Dosyć często zdarza się, że podczas zawodów sportowcy osiągają wyniki wręcz poniżej własnych możliwości, poniżej tego co na co dzień prezentują podczas treningów. Nieumiejętność opanowania własnych emocji pod wpływem startu pod presją może bardzo niekorzystnie wpływać na osiągane wyniki. Zbyt wysokie, lub zbyt niskie pobudzenie, spadek koncentracji i pewności siebie, wahania w poziomie motywacji to sytuacje z którymi pewnie nie raz spotkał się każdy sportowiec. Zadaniem psychologa sportu jest pomoc sportowcowi w przezwyciężeniu tych problemów – nauczenie konkretnych technik, dzięki którym zawodnik będzie w stanie samodzielnie radzić sobie w przyszłości z takimi sytuacjami, a wręcz minimalizować możliwość ich pojawienia się. Dzięki temu zawodnik będzie w stanie osiągnąć peak performance, czyli swoje szczytowe wykonanie, osiągnięcia. Jednak, w sporcie istotne jest by wyniki na najwyższym poziomie były powtarzalne, by forma zawodnika utrzymywała się na podobnym czy też wyższym poziomie przez długi okres czasu. Nas interesuje prime performance (Blecharz, 2003). Czasem zdarza się, że zawodnik odnosi jednorazowy sukces, którego później nie jest w stanie powtórzyć. Pracując także systematycznie nad swoją sferą mentalną zwiększa szanse na to, że jego forma nie będzie ulegać tak drastycznym wahaniom i w najważniejszych dla niego imprezach sportowych będzie w stanie po raz kolejny zaprezentować pełnię swych umiejętności sportowych.
Trening mentalny wykorzystywany jest także do pracy z zawodnikiem kontuzjowanym, zawodnikiem, który jest w trakcie rehabilitacji, lub zawodnikiem powracającym po kontuzji do sportu. Wykorzystywane techniki treningu mentalnego mogą zarówno przyspieszyć powrót do zdrowia fizycznego, ale przede wszystkim pozwalają sportowcowi na skuteczne poradzenie sobie z kontuzją w swojej głowie. Trening mentalny w tym wypadku ma na celu wzmocnienie pewności swoich umiejętności zawodnika, pozbycia się obaw o odnowienie się kontuzji, czy też ponowne narażenie się na nowy uraz (Blecharz, 2008).
Trening mentalny nie jest jednak tylko dla zawodników. Psycholog sportu powinien ściśle współpracować także z trenerami. Trener, aby lepiej funkcjonować w sytuacjach treningowych, czy też szczególnie startowych, powinien także wykazać się szeregiem umiejętności psychologicznych. Kluczowe jest by rozwijał i doskonalił umiejętności w zakresie komunikacji z zawodnikami i innymi członkami sztabu szkoleniowego, kształtowania postaw i nastawień zawodników, w szczególności motywacji wewnętrznej i pewności siebie (ale i umiejętność budowania własnej pewności siebie i podnoszenia swojej motywacji), kierowania grupą, oraz samokontroli emocji (Nowicki, 2010).
Do klasycznych technik wykorzystywanych w sportowym treningu mentalnym możemy zaliczyć: wyznaczanie celów, techniki wyobrażeniowe, dialog wewnętrzny, oraz regulacje pobudzenia, a więc techniki relaksacyjne (Łuczyńska, 2012). Henschen (1996) uznaje, że najlepszą drogą do poprawy osiągnięć sportowych jest opanowanie umiejętności kluczowych, do których zalicza:
- relaksacje – umiejętność obniżania pobudzenia własnego ciała i zwiększanie świadomości własnego ciała,
- koncentracja – wzmacnianie umiejętności skupiania uwagi na tym co istotne, i poruszania się po różnych stylach uwagi,
- wizualizacja – umiejętność tworzenia lub odtwarzania doświadczeń zmysłowych związanych z wykonaniem danej umiejętności fizycznej,
- dialog wewnętrzny – udzielanie samemu sobie instrukcji i motywowanie się do wysiłku,
- rutyna przedstartowa – wykształcenie systematycznej sekwencji zachowań motorycznych, poznawczych i emocjonalnych wykonywanych przed startem, doprowadzających do optymalnego pobudzenia.
Podsumowując:
- Trening mentalny jest zarówno dla zawodników, jak i trenerów na każdym etapie rozwoju sportowego.
- Przygotowanie psychiczne składa się z klasycznych technik, takich jak wyznaczanie celów, wizualizacja, relaksacja, dialog wewnętrzny, mających na celu doprowadzenie zawodnika do jego prime performance.
- Trening mentalny powinien dać ci porządnego KOPa, a więc wzmocnić twoją koncentrację i opanowanie emocji, oraz wpłynąć pozytywnie na pewność siebie.
Literatura:
Blecharz, J. (2003). Ku mistrzostwu – wywiad. WIP, Biuletyn WOT PTP, 3, 2-5.
Blecharz, J. (2008). Sportowiec w sytuacji urazu fizycznego. Kraków: AWF Kraków.
Carr, Ch.M. (2006). Sport Psychology: Psychologic Issues and Applications. Physical Medicine and Rehabilitation Clinic of North America, 17, 519-535.
Gould, D., Flett, M.R., Bean, E. (2009). Mental preparation for training and competition. W: B.W. Brewer (red.), Handbook of sports medicine and science. Sport Psychology (s. 53-63). Chichester, Wielka Brytania: Wiley-Blackwell.
Graczyk, M. (2012). SIOKO. Silna i Odporna Psychicznie Kadra Olimpijska – Londyn 2012. Założenia programowe i perspektywy rozwojowe. W: J. Blecharz, M. Skiekańska, i A. Tokarz (red.), Optymalizacja treningu sportowego i zdrowotnego z perspektywy psychologii (s. 357-365). Ktaków: AWF w Krakowie.
Henschen, K.P. (1996). Wykorzystanie umysłu w czasie zawodów. W: J. Kłodecka-Różalska (red.), Przekraczanie umysłem możliwości ciała (s. 10-14). Warszawa: Biblioteka Trenera.
Łuczyńska, A. (2012). Psychologia sportu i aktywności fizycznej. Zagadnienia kliniczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Nowicki, D. (1991). Trening umysłowy. W: T. Tyszka, Psychologia i sport. Warszawa: Wydawnictwo AWF.
Nowicki, D. (2010). Umiejętności psychologiczne trenera oraz ich wykorzystanie w procesie treningowym i startowym. Sport Wyczynowy, 2, 104-113.
